Năm 1941, khi Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc mới trở về sau ba mươi năm bôn ba tìm đường cứu nước, Người đã sáng lập Báo Việt Nam Độc lập tại Pác Bó. Nói về sự ra đời của tờ báo, tại Đại hội lần thứ II Hội Nhà báo Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã kể lại những ngày đầu làm báo Việt Nam Độc lập trong bí mật ở căn cứ địa Cao Bằng: “Năm 1941, bí mật về nước, theo lời dạy của Lê Nin tờ báo là công cụ tuyên truyền, cổ động, tổ chức và lãnh đạo. Cho nên mình cố gắng ra một tờ báo ngay và phải bí mật vì luôn luôn có mật thám của Pháp, Nhật và Bảo Đại rình mò”.

Trong điều kiện sinh hoạt bữa đói, bữa no, việc cho ra đời một tờ báo là rất khó khăn. Không có đá in, các đồng chí cán bộ đi lấy mấy tấm bia đá rồi mài mấy ngày mới thành bản in. Để in được báo phải viết chữ trái lên đá, có đồng chí phải hì hục tập viết chữ trái. Mấy số báo đầu, ba bốn người cùng làm, Bác trực tiếp chỉ đạo từ khâu viết bài, duyệt bài, in và phát hành. Giấy in báo lại càng khan hiếm và phải dựa vào quần chúng, trong đó chị em các dân tộc góp phần đáng kể. Mỗi lần đi chợ, mỗi người bí mật mua về mấy tờ và nói là mua cho con em học. Mua nhiều sẽ bị địch theo dõi, nghi ngờ, dễ bị lộ và bị bắt. In bằng đá, muốn sửa chữ thì phải dùng axít mà axít thì mua đâu được? Có đồng chí nghĩ ra cách dùng chanh thay cho axít, chị em lại giúp mua chanh để ủng hộ báo.

Tìm hiểu về quá trình ra đời, hoạt động của báo Việt Nam Độc lập, chúng ta thêm hiểu ý nghĩa lịch sử, chính trị to lớn của tờ báo cũng như vai trò của báo chí cách mạng trong mỗi giai đoạn lịch sử nhất định. Trong bối cảnh lúc bấy giờ, khi Nhân dân ta còn lầm than, báo Việt Nam Độc lập ra đời nhằm tuyên truyền chủ trương đường lối của Mặt trận Việt Minh.

Là người sáng lập, Tổng Biên tập báo Việt Nam Độc lập, hoạt động trong cảnh thiếu thốn trăm bề, thời gian đầu Bác trực tiếp viết bài, vẽ tranh minh họa, tranh tuyên truyền, đồng thời tham gia cả khâu in ấn, phát hành báo. Những bài báo viết theo văn vần giản dị kêu gọi các tầng lớp Nhân dân tham gia Mặt trận Việt Minh. Bác dùng hình ảnh cụ thể, mộc mạc dễ hiểu để đồng bào miền núi thấy được sức mạnh của đoàn kết.

Báo Việt Nam Độc lập số 101 và 103 trưng bày tại Khu di tích Quốc gia đặc biệt Pác Bó.

Tìm hiểu số báo đầu tiên ra ngày 01/8/1941, được đánh số 101, hiện đang trưng bày tại Khu di tích Quốc gia đặc biệt Pác Bó có thể thấy rõ điều đó. Báo được in trên giấy khổ nhỏ, hình thức giản dị, trình bày dễ đọc, nội dung ngắn gọn, dễ hiểu, nhưng truyền tải được những vấn đề có ý nghĩa lớn lao. Bài xã luận trên trang 1 chỉ đích danh: "”Tây cốt làm cho dân ta ngu, làm cho dân ta hèn. Ngu thì phải hèn. Ta ngu hèn thì nó dễ trị, dễ an hiếp, dễ bóc lột...",  từ đó nêu rõ mục đích báo Việt Nam Độc lập cốt làm cho dân ta hết ngu hèn, biết các việc, biết đoàn kết, đánh Tây đánh Nhật, làm cho “Việt Nam độc lập”, bình đẳng tự do!”. Ngay phía trên góc phải trang báo, nằm ngang hàng với măng set, được đăng trang trọng câu ca dao giản dị mà có sức lay động lòng người hơn cả: “Nhiễu điều phủ lấy giá gương - Người trong một nước phải thương nhau cùng!”. Tại số báo 103, lời kêu gọi đoàn kết tiếp tục được nhấn mạnh qua bài thơ đề dưới bức vẽ mà Bác ghép nên từ những chữ Việt Nam Độc Lập: Việt Nam độc lập thổi kèn loa. Kêu gọi dân ta trẻ lẫn già - Đoàn kết vững bền như khối sắt - Để cùng nhau cứu nước Nam ta.

Có một điều thú vị là góc dưới tờ báo đăng rõ danh sách ủng hộ báo, cùng lời kêu gọi đồng bào nên xem báo và ủng hộ báo, giá báo mỗi tháng 1 hào, như Bác giải thích: "Cách mạng bán báo không phải vì thiếu tiền mà để gây ý thức quý trọng tờ báo đối với người đọc”.

Vì một nước Việt Nam độc lập, tự do luôn là tinh thần chủ đạo của tờ báo Việt Nam độc lập trong suốt thời gian hoạt động. Dù phương tiện in ấn rất thô sơ, tòa soạn thường xuyên phải thay đổi địa chỉ theo yêu cầu hoạt động bí mật, nhưng báo vẫn bảo đảm ra đúng kỳ, mỗi tháng 3 kỳ, mỗi kỳ 400 bản.  Báo đủ trang mục, nội dung: xã luận, tin trong nước, tin thế giới, đáp ứng nhu cầu hiểu biết mọi mặt cho bạn đọc, lại in chữ to nên các bài đều ngắn gọn. Mỗi tin, bài trên báo đều súc tích, rõ ràng, dễ hiểu, thiết thực, như kêu gọi toàn dân đoàn kết, cổ vũ, động viên cho cuộc đấu tranh cách mạng giải phóng dân tộc; hướng dẫn đồng bào giữ bí mật, bảo vệ cơ quan, phòng địch càn phá.

Dụng cụ dùng để in báo Việt Nam Độc lập trưng bày tại Nhà trưng bày Khu di tích Quốc gia đặc biệt Pác Bó.

Qua các trang báo Việt Nam Độc lập, người đọc cảm nhận rõ nét về tầm nhìn của Lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc trong thời kỳ cách mạng đang hoạt động bí mật. Với tầm nhìn sâu rộng, gắn phong trào cách mạng Việt Nam với tình hình quốc tế, nêu bật những chủ trương, đường lối của Đảng, những bài báo ngắn gọn nhưng vẫn đủ lượng thông tin giúp người đọc nâng cao ý thức chính trị, củng cố niềm tin vào thắng lợi ngày mai. Điều đó lý giải vì sao báo Việt Nam Độc lập đã vượt qua không gian của một địa phương và trở thành vũ khí sắc bén của Mặt trận Việt Minh trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc.

Bác Hồ không chỉ là người sáng lập báo chí cách mạng Việt Nam, là tác giả của một khối lượng không nhỏ các bài báo, đóng góp to lớn vào sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, Bác còn có những lời chỉ dạy sâu sắc về người làm báo. Các bài viết của Người bao giờ cũng có giá trị lý luận và thực tiễn cao, đậm tính dân tộc, giàu tính hiện đại, mang tính chiến đấu, vừa có sức cảm hóa, thuyết phục mạnh mẽ đối với người đọc. Đó chính là phong cách báo chí Hồ Chí Minh.

Đất nước đang bước vào thời kỳ phát triển với thế và lực mới, cơ hội đi cùng khó khăn, thách thức. Trong bối cảnh đó, nhiệm vụ của báo chí rất quan trọng. Tiếp nối truyền thống của báo chí cách mạng Việt Nam, mỗi người làm báo cần giữ “Tâm sáng, lòng trong, ngòi bút sắc”, tiếp tục kế thừa, phát huy tinh thần làm báo Việt Nam Độc lập của Người để hoàn thành xuất sắc sứ mệnh.

Hoàng Hằng