Khu di tích Quốc gia đặc biệt Rừng Trần Hưng Đạo, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng nằm ở phía Tây Nam, cách Thành phố Cao Bằng khoảng 50km, được phân bố trên địa bàn 02 xã: Tam Kim và Hoa Thám, huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng. Di tích nằm trong hệ thống các di tích lịch sử cách mạng, lịch sử quân sự Việt Nam. Nơi diễn ra sự kiện thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân ngày 22/12/1944 - tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam; Đội gồm 34 chiến sĩ, do đồng chí Võ Nguyên Giáp chỉ huy. Đội vừa mới thành lập đã giành thắng lợi lớn trong trận đánh đồn Phai Khắt ngày 25/12/1944 và đồn Nà Ngần ngày 26/12/1944, mở ra trang sử hào hùng của dân tộc ta và truyền thống "quyết chiến quyết thắng" của Quân đội nhân dân Việt Nam. Đồng thời, đây cũng là nơi gắn liền với tên tuổi và các hoạt động cách mạng thời kỳ 1941-1945 của Đại tướng Võ Nguyên Giáp - Người học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh, một thiên tài quân sự, một vị tướng huyền thoại của chiến tranh du kích, chiến tranh nhân dân. 

Năm 1993, Khu di tích lịch sử Rừng Trần Hưng Đạo đã được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận là Di tích cấp Quốc gia tại Quyết định số 68/VH-QĐ ngày 29/01/1993. Năm 2013, Khu di tích lịch sử Rừng Trần Hưng Đạo đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt tại Quyết định số 2383/QĐ-TTg ngày 09/12/2013. 

Các điểm di tích

 Cụm di tích Rừng Trần Hưng Đạo

Rừng Trần Hưng Đạo là một khu rừng nguyên sinh, có diện tích 201,7 ha; là nơi diễn ra lễ thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân - đội quân chủ lực đầu tiên của lực lượng vũ trang cách mạng Việt Nam, là di tích lịch sử có giá trị giáo dục truyền thống đấu tranh cách mạng của nhân dân ta. Cụm  gồm 4 điểm tham quan: Địa điểm thành lập Đội; Di tích lán nghỉ và bếp ăn; Mỏ nước phục vụ nước sinh hoạt; Đỉnh Slam Cao.

1. Khu trung tâm Di tích

Tại sân trung tâm của di tích Rừng Trần Hưng Đạo, vị trí trung tâm trang trọng nhất là bức phù điêu 34 chiễn sĩ trong buổi lễ thành lập. Bức phù điêu được xây dựng năm 2004, được phục dựng lại nhân dịp kỷ niệm 80 năm ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam Bức phù điêu được tạc bằng chất liệu đá xanh có chiều cao 6,45m, chiều dài 12m; ghi lại thời khắc buổi lễ thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân. Phía trên cùng là hình đồ họa những tán cây rừng biểu trưng cho đại ngàn hùng vĩ che chở, bảo vệ đội quân cách mạng. Trung tâm bức phù điêu đặc tả hình tượng người chỉ huy làm nổi bật lên vị thế, tầm vóc vĩ đại của Đại tướng Võ Nguyên Giáp - người trực tiếp thành lập và chỉ huy Đội, Người Anh Cả của Quân đội nhân dân Việt Nam. Tác giả đã đưa thêm hình tượng nhân dân các dân tộc để nói lên sự tin tưởng, ủng hộ, giúp đỡ, bảo vệ quân đội vũ trang cách mạng của nhân dân các dân tộc Cao Bằng Bức phù điêu là công trình mỹ thuật hoành tráng, có giá trị như một tượng đài lưu niệm, biểu tượng cao quý, thiêng liêng về sự kiện lịch sử trọng đại của dân tộc.

Bức phù điêu 34 chiễn sĩ trong buổi lễ thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân

         Bên cạnh bức phù điêu là Đền thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp và 34 chiến sĩ Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân. Đền được khởi công xây dựng năm 2014, công trình do Bộ Quốc phòng thực hiện nhân kỷ niệm 70 năm ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam. Đền thờ là nơi nhân dân cả nước và cán bộ, chiến sĩ lực lượng vũ trang về tri ân, thắp nén tâm nhang, tỏ lòng thành kính trước anh linh Đại tướng Võ Nguyên Giáp và 34 chiến sĩ Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân.

Đền thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp và 34 chiến sĩ Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân

     2. Nhà trưng bày 

         Nhà trưng bày Khu di tích Quốc gia đặc biệt rừng Trần Hưng Đạo được khánh thành và đưa vào sử dụng từ năm 2014, nhân dịp kỷ niệm 70 năm ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam (22/12/1944 - 22/12/2014). Nhà trưng bày là nơi lưu giữ, bảo quản, trưng bày những hình ảnh, tài liệu, hiện vật liên quan đến quá trình hình thành, phát triển của đội Việt Nam Tuyên truyền Giải phóng quân (Tiền thân của Quân đội nhân dân Việt Nam ngày nay) và đại tướng Võ Nguyên Giáp trong thời kỳ Đại tướng hoạt động cách mạng tại Cao Bằng. 

         Nhà trưng bày không chỉ là công trình tôn vinh và tri ân thế hệ đi trước, mà còn góp phần bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị của Khu di tích Quốc gia đặc biệt rừng Trần Hưng Đạo. Là nơi để các thế hệ và các tầng lớp nhân dân đến học tập, tìm hiểu về quá trình hình thành của Quân đội nhân dân Việt Nam, qua đó vun đắp cho các thế hệ, đặc biệt là thế hệ trẻ về tình yêu quê hương đất nước, truyền thống lịch sử hào hùng của dân tộc và quân đội ta. 

         Nhà trưng bày Khu di tích Quốc gia đặc biệt rừng Trần Hưng Đạo được trưng bày giới thiệu bốn nội dung:

         Chủ đề 1: Cao Bằng- cái nôi của quê hương cách mạng;

         Chủ đề 2: Quá trình hình thành và sự ra đời Đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân;

         Chủ đề 3: Bảo tồn và phát huy giá trị Khu di tích Quốc gia đặc biệt rừng Trần Hưng Đạo;

         Chủ đề 4: Đại tướng Võ Nguyên Giáp với đồng bào nhân dân các dân tộc tỉnh Cao Bằng.

Nhà trưng bày Khu di tích Quốc gia đặc biệt rừng Trần Hưng Đạo

       3.  Địa điểm thành lập Đội

Từ khu trung tâm đi tiếp theo con đường bê tông nhỏ dẫn đến một khu đất bằng là nơi ghi dấu sự kiện thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân ngày 22/12/1944. Tại địa điểm này hiện nay đã dựng một nhà bia trung tâm nhằm ghi dấu di tích và thể hiện lòng tôn kính của nhân dân đối với thế hệ đàn anh của Quân đội nhân dân Việt Nam. Nhà bia trung tâm được xây dựng năm 1994, là một ngôi nhà bia giản dị nhưng uy nghi được dựng lên để ghi lại những chứng tích hào hùng xưa. Nhà bia được dựng theo kiểu 2 tầng 8 mái, có các cột trụ đỡ mái. Vị trí trung tâm đặt bia ghi dấu sự kiện, bia có 4 mặt. Bia đá màu nâu sẫm, chữ vàng khắc toàn văn bản Chỉ thị thành lập Đội của Lãnh tụ Hồ Chí Minh; 10 lời thề danh dự do đồng chí Võ Nguyên Giáp đọc trong lễ tuyên thệ (sau này trở thành lời thề danh dự của Quân đội nhân dân Việt Nam); Lễ thành lập và danh sách 34 chiến sĩ Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân.

Nhà bia ghi dấu địa điểm thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân

          4. Di tích lán nghỉ và bếp ăn

         Nằm cách nhà bia trung tâm khoảng 30m là cụm di tích lán nghỉ và bếp ăn của Đội việt nam tuyên truyền giải phóng quân (VNTTGPQ) năm trong khu di tích quốc gia đặc biệt rừng trần hưng đạo’

          Tại đây, sau lễ thành lập đội VNTTGPQ ngày 22/12/1944, các chiến sĩ đã tổ chức bữa cơm nhạt không rau, không muối nhằm thể hiện tinh thần quyết tâm chịu đựng gian khổ để chiến thắng quân thù của người chiến sĩ cách cách từ nhân dân mà ra, vì nhân dân mà đến đấu. Sau bữa cơm nhạt, các chiến sĩ trong đội tổ chức buổi sinh hoạt chính trị đầu tiên và cùng nhau tố cáo những tội ác của thực dân pháp. 

         Lán trước đây được dựng bằng cây mai, mái lợp lá cáp tạo, sạp ngủ làm bằng cây gỗ và cây mai. trải qua thời gian, lán nghĩ và bếp ăn của đội đã không còn. năm 1994, nhân dịp kỷ niệm 50 năm ngày thành lập quân đội nhân dân việt nam, bộ quốc phòng đã đầu tư xây dựng mô phỏng lại lán nghỉ và bếp ăn trên nền lán cũ của đội. Năm 2024, nhân dịp kỷ niệm 80 năm ngày thành lập quân đội nhân dân việt nam, được sự đầu tư của bộ quốc phòng, sở văn hóa, thể thao và du lịch tỉnh cao bảng đã phối hợp với bộ tư lệnh quân khu 1 tiến hành phục dựng lại cụm di tích lán nghỉ và bếp ăn của đội VNTTGPQ, đồng thời trưng bày một số hình ảnh, hiện vật, tài liệu của đội để du khách có thể tham quan, học tập, nghiên cứu về những trang sử vẻ vang của dân tộc, của quân đội, từ đó phát huy hơn nữa giá trị của di tích.

Cụm di tích lán nghỉ và bếp ăn của Đội việt nam tuyên truyền giải phóng quân

          5. Di tích mỏ nước phục vụ nước sinh hoạt

Đi tiếp từ khu lán nghỉ - bếp ăn theo con đường nhỏ xuống khoảng 50m là mỏ nước - nơi các chiến sĩ Đội lấy nước sinh hoạt hàng ngày.

Tại đây, chúng ta thấy xung quanh vẫn còn những cây sấu mà năm xưa đồng chí Võ Nguyên Giáp và Đội đã dùng lá và quả để nấu ăn. Đối diện mỏ nước là cây sấu cổ thụ có chu vi 6m với tuổi thọ gần 300 tuổi, là nhân chứng của lịch sử đã được Hội Bảo vệ thiên nhiên và Môi trường Việt Nam công nhận là cây di sản Việt Nam.

Di tích Mỏ nước

          6. Di tích đỉnh Slam Cao

Từ nhà bia trung tâm leo 505 bậc là lên đến đỉnh Slam Cao - nơi đồng chí Võ Nguyên Giáp và Ban chỉ huy Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân trực tiếp lên quan sát, đưa ra các phương án đánh đồn Phai Khắt, trận đánh đầu tiên, thắng lợi đầu tiên của Đội ngày 25/12/1944. Đỉnh Slam Cao là đỉnh cao nhất của núi Dền Sinh, từ đây có thể quan sát các hướng, nhìn về phía Tây Bắc thấy đồn Phai Khắt, làng Phai Khắt và núi Thẳm Khẩu, phía Đông Bắc nhìn thấy đồn Nà Ngần, phía Đông Nam l đồn Benle bên quốc lộ số 3B trên dương đến đèo Cao Bắc.

Trên đỉnh Slam Cao là vạt đất bằng phẳng rộng trên 500m?, hiện nay có đặt đài quan sát. Đài được xây dựng năm 2019 nhân dịp kỷ niệm 75 năm ngày thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam (22/12/1944 - 22/12/2019). Bên cạnh đài quan sát là tấm bia đá ghi dấu sự kiện. Đỉnh Slam Cao còn là khuôn viên dành cho du khách nghỉ chân để tận hưởng không khí trong lành và chiêm ngưỡng vẻ đẹp của những cánh rừng nguyên sinh.

Đỉnh Slam Cao

7. Di tích hang Thẳm Khẩu

Hang Thẳm Khẩu nằm ở xóm Phai Khắt, xã Tam Kim, huyện Nguyên Bình. Từ trung tâm xóm Phai Khắt theo đường mòn đi bộ khoảng 500m là đến hang Thẳm Khẩu. Đây là một hang đá ở lưng chừng núi nằm về phía Tây Bắc làng Phai Khắt. Hang Thẳm Khẩu sâu khoảng 03m, dài khoảng 12m, có thể trú được khoảng 40 người. Hang khô, thoáng, trong hang có nhiều mô đá nhỏ gồ ghề; địa điểm này rất bí mật, thuận lợi cho việc quan sát và nhận thông tin liên lạc về mọi hoạt động của bọn Pháp và tay sai trong làng và đồn Phai Khắt. Bên phải hang còn có một phiến đá to, bề mặt tương đối bằng phẳng, được sử dụng làm bàn để vẽ sơ đồ chuẩn bị đánh đồn Phai Khắt, Nà Ngần.

Trong giai đoạn 1941-1944, hang Thẳm Khẩu được sử dụng làm trạm liên lạc đưa cơm phục vụ cho các đồng chí hoạt động cách mạng, đặc biệt là nơi tập trung quân của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân vào chiều ngày 24/12/1944, để chuẩn bị đánh đồn Phai Khắt, Nà Ngần.

Hang Thẳm Khẩu

8.  Đồn Phai Khắt

Đồn Phai Khắt nằm ở vị trí giữa làng Phai Khắt, xã Tam Kim, huyện Nguyên Bình; là nơi chứng kiến trận đầu ra quân của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân ngày 25/12/1944. Đồn nguyên là nhà của đồng chí Nông Văn Lạc được xây dựng từ năm 1940, ngôi nhà có tường xây gạch to nhất làng, có diện tích 210m. 

Đầu năm 1944, để ngăn cản phong trào cách mạng do Việt Minh lãnh đạo, thực dân Pháp đã chiếm nhà của đồng chí Nông Văn Lạc để đóng quân. Xung quanh đồn, địch rào hàng rào bằng cây vầu cao hai mét, chỉ để hai cửa ra vào, một ở sau nhà, một vào thẳng đồn có đặt vọng gác. Vòng ngoài chúng bắt dân thay phiên nhau canh gác, còn vòng trong do lính của đồn trực tiếp canh gác. Quân số trong đồn lúc đó có 21 tên lính dõng và một tên đồn trưởng người Pháp.

Đồn Phai Khắt là nơi diễn ra trận đánh đầu tiên, chiến thắng đầu tiên của Đội dưới sự tổ chức chỉ đạo của Đảng. Chiến thắng đồn Phai Khắt đã mở màn cho truyền thống "trăm trận trăm thắng của Quân đội nhân dân Việt Nam. Năm 1994, ngôi nhà được sử dụng làm nhà trưng bày chiến thắng Đồn Phai Khắt. Năm 2019, được bổ sung trưng bày một số hiện vật để phục dựng lại không gian sinh hoạt của tên đồn trưởng và lính dõng trong đồn Phai Khắt.

Hiện nay, bốn phía xung quanh đồn được dựng lại hàng rào bảo vệ, phía trong khuôn viên được trồng cây cảnh và một số cây ăn quả, phía sau là trạm gác bảo vệ đồn cũng được dựng mô phỏng lại.

Đồn Phai Khắt

9. Di tích đồn Nà Ngần 

Đồn Nà Ngần thuộc xã Cẩm Lý, nay là xã Hoa Thám, huyện Nguyên Bình; cách đồn Phai Khắt khoảng 20km. Đồn Nà Ngần nơi ghi dấu trận đánh thứ 2 giành thắng lợi của Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân ngày 26/12/1944. Đồn nằm trên một đồi cao, địa thế hiểm trở, từ ngoài vào phải qua mấy thung lũng.

Địch chọn nhà ông Nông Văn Pảo (tức Phó lý Pảo), biến thành một đồn lính. Nhà của Phó lý Pảo là một ngôi nhà sàn 3 gian kiên cố nhất trong bản, có mấy lớp hàng rào vây kín xung quanh. Đồn Nà Ngần có 22 lính khố đỏ, do hai tên sĩ quan người Pháp chỉ huy. Hôm Đội ta đánh đồn, hai tên sĩ quan Pháp lên tỉnh và giao cho tên đội Đường chỉ huy. 

7h00 sáng ngày 26/12/1944, toàn Đội cải trang như một đội lính dõng đi bắt cộng sản. Cả đội nhanh chóng tiến vào đồn, trận đánh diễn ra trong vòng 15 phút, ta tiêu diệt 05 tên địch, bắt sống 17 tên, thu 27 khẩu súng và nhiều đạn dược. Toàn Đội nhanh chóng thu gom súng đạn, tài liệu và phát truyền đơn cho nhân dân tuyên truyền và thả số lính khố đỏ về địa phương.

          Năm 2022, được Bộ Quốc Phòng đầu tư phục dựng lại không gian trưng bày các tài liệu hiện vật, hình ảnh về trận đánh thứ hai của Đội VNTTGPQ, tái hiện không gian sinh hoạt của gia đình ông Phó Lý Pảo và quan quân Pháp trong đồn.

Đồn Nà Ngần

10. Di tích Vạ Phá

Di tích Vạ Phá thuộc xóm Bản Um, xã Tam Kim, huyện Nguyên Bình. Đây là một thung lũng rộng tương đối bằng phẳng ngay chân đồi Slam Khẩu, phía trước có thể nhìn thấy cánh đồng Bản Um và đường vào Khu di tích Rừng Trần Hưng Đạo, phía sau là đồi Slam Khẩu, đường xuống xã Thượng Ân (Ngân Sơn, Bắc Kạn). Là nơi kín đáo, xa dân, với vị trí "tiến khả dĩ công, thoái khả dĩ thủ". Tại đây, vào tháng 2/1944, Tổng bộ Việt Minh Cao Bằng đã mở lớp huấn luyện đào tạo, bồi dưỡng cán bộ cho toàn tỉnh do các đồng chí Võ Nguyên Giáp, Lê Thiết Hùng phụ trách. Lớp huấn luyện quân sự là bước chuẩn bị về lực lượng, góp phần tích cực vào việc thành lập Đội Việt Nam Tuyên truyền giải phóng quân. Hiện nay, Vạ Phá còn dấu tích lán trại của lớp học quân sự có diện tích khoảng 150m, chiều dài khoảng 30m, chiều rộng khoảng 5m.

Di tích Vạ Phá

Thành Luân (TH)